Ein af skýrslunum sem ríkisstjórnin vildi ekki að þingheimur fengi að sjá áður en hann gekk til atkvæðis um Kárahnjúkavirkjun. Allt var gert til þess að þagga niðri í Grími Björnssyni. Samkvæmt kröfu Landsvirkjunar sumarið 2006 svipti Orkuveita Reykjavíkur Grím Björnsson tjáningarfrelsi.
Inngangur
Undirritaður hefur fylgst nokkuð með umræðu um fyrirhugaða Kárahnjúkavirkjun og þau umhverfisáhrif sem henni fylgja. Strax um vorið 2001 sýndist mér að lítið færi fyrir jarðtæknilegum athugunum á þeim áhrifum sem verða af jafn þungu fargi og lónið sjálft er, auk áhrifamats á lífríki sjávar, kolefnisbindingu og fleira þar að lútandi. Las því af áhuga umhverfismatsskýrslu Landsvirkjunar (2001): Kárahnjúkavirkjun allt að 750 MW. Mat á umhverfisáhrifum. Að þeim lestri loknum setti ég á blað lungann af þeim athugasemdur sem hér fylgja, en hætti þó við að þær senda til Skipulagsstóra sökum þess hve mér fannst matsskýrslan illa unnin, og verkefnið því dæmt til að falla í matinu. Fór það eftir en þá upphófst nýtt matsferli hjá Umhverfisráðuneytinu sem endaði með því að virkjunin var heimiluð. Nú í dag, 14. febrúar 2002, stendur svo til að leggja fyrir Alþingi frumvarp um virkjunina og fá leyfi þingsins til að mannvirkið verði reist. Sökum þess hve undirrituðum finnst þetta verkefni illa undirbúið og alls ekki tækt til ákvarðanatöku, er þessi greinargerð sett saman og afhent Orkumálastjóra til kynningar og aðgerða. Er vonandi að flest sem hér er sagt megi hrekja með góðum og gegnum vísindalegum vinnubrögðum, en að það sem sannara reynist geti Orkumálastjóri þá miðlað til réttra aðila.
Greinargerðinni er skipt í eftirfarandi kafla. Að loknum inngangi er rætt um flotjafnvægi og landsig af völdum Hálslóns, og þar með skerta miðlunargetu þess. Því næst eru rök leidd til þess að Kárahnjúkastífla verði reist á virku sprungusvæði. Þessi umfjöllun leiðir eðlilega til þess að hættumat fyrir stífluna er véfengt. Þá er vikið að landsigi/risi með miðluninni og áhrif þess á þrýsting í kvikukerfum og eldvirkni. Minnt er á að til stendur að bora jarðgögn virkjunarinnar með bortækni sem er óþekkt og óreynd hér á landi. Rætt er um leka til jarðganganna og leka úr sjálfu Hálslóni, og áhrif þessa á verktíma, kostnað og ársafköst virkjunar. Eins að set sest hratt í Hálslón og skerðir þannig miðlunargetu þess, hraðar landsigi og getur fallið sem eðjuhlaup í átt að Kárahnjúkastíflu. Loks er vikið að gróðurhúsaáhrifum sem virkjunin veldur og frumframleiðslu í hafi.
Flotjafnvægi og landsig
Eitt af helstu einkennunum í íslenskri landmótun er landsig/ris sem stafar af breytilegu jökulfargi. Fjaðrandi hluti jarðskorpunnar sígur þannig niður í mjukan mötulinn ef á er þrýst, og hækkar á ný þegar farginu sleppir. Ekki er minnst einu orði á flotjafnvægi í matsskýrslu Kárahnjúkavirkjunar. Nú er stærð Hálslóns a.m.k. sambærileg við þykkt fjaðrandi jarðskorpunnar undir lóninu. Því segir þumalfingursregla um flotjafnvægi lands að lónið mun valda verulegu landsigi næst sér (telst líklega í metrum) en smávægilegri landhækkun fjær. Jafnframt veldur það massatilfærslum í hlutbráðarlaginu, undir stinnu skorpunni. Matsskýrslan lætur hvorki uppi skorpuþykkt, dýpi á hlutbráð né seigju hennar. Ómögulegt er að átta sig á áhrifum lónfargsins ef þessar stærðir eru ekki tilgreindar. En sig lónsins verður óneitanlega til þess að miðlunargeta þess minnkar.
Sprungur, jarðhiti og eldvirkni
Á blaðsíðu 23 í umhverfismatsskýrslunni segir að: “Kárahnjúkar og aðliggjandi móbergshnjúkar urðu til við gos undir jökli á sprungu sem lá skáhallt yfir fornan árfarveg Jökulsár á Dal.” Og síðan á blaðsíðu 30: “Kárahnjúkar eru á ungum móbergshrygg sem talið er að hafi myndast í gosum á síðasta jökulskeiði. Hryggurinn er því 10 til 100 þúsund ára gamall…” Getið er um talsverðan jarðhita í innanverðum Jökuldal og í Brúardölum á bls. 36. Og í töflu 4.2 er getið um jarðhitasvæði í fyrirhuguðu Hálslónsstæði og að við Sauðárfoss sé jarðhitasprunga að mestu kulnuð og nokkuð af hverahrúðri. Hvergi er nefnt að jarðhiti fannst í könnunarholum, sem voru boraðar við Hafrahvammagljúfrin, en þar veit undirritaður af uppkomu volgra borkjarna. Því má ljóst vera að jarðhiti þrífst í sprungukerfi sem nær undir fyrirhugaða Kárahnjúkastíflu og hefur verið ágætlega virkt með köflum a.m.k. síðustu 10 þúsund árin. Ómögulegt er því að samþykkja fullyrðingu á bls. 31 þar sem segir “Að mati tæknimanna hentar bergið á stíflustæðunum vel sem grunnur fyrir þær” (þ.e. stíflur við Kárahnjúka). Þvert á móti sýnast líkur til þess að þetta mikla mannvirki eigi að byggja ofan á sprungusvæði.
Hættumat fyrir stíflu
Nú mun hátt vatnsborð Hálslóns og víðátta breyta talsvert spennuástandi í bergi næst Hálslóni. Hvergi er minnst á núverandi spennuástand í bergi á þessum slóðum né hvernig það muni breytast við gerð lónsins. Meðan svo er ekki verður að gera ráð fyrir þeim möguleika að gamlar sprungur eða nýjar opnist undir sjálfri Kárahnjúkastíflunni, einkum þegar lónið er fullt. Því getur þá fylgt stíflurof. Óviðunandi er að mínu mati fyrir Alþingi að afgreiða virkjanaleyfið, ef ekki er tekið sérstaklega á þessum þætti. Ella kann Alþingi sjált að teljast ábyrgt fyrir stærsta manngerða hamfarahlaupi Íslandssögunnar, auk þess sem stíflan verður tæpast endurgerð eftir að hafa rofnað einu sinni. Þessar vangaveltur ættu að sýna að hættumatið í kafla 11 í umhverfismatsskýrslunni er vægst sagt grunnrist og tekur ekki á sértækum bergtæknilegum eða jarðfræðilegum aðstæðum við Hálslón. Finnst því undirrituðum fáránlegt að meta líkur á stíflurofi á þessum mjög svo óvenjulega stað, eingöngu út frá alheimsmeðaltali á stíflurofum (viðauki V11).
Áhrif á eldvirkni
Hin árlega 60-75 m sveifla í vatnsborði Hálslóns léttir tæplega áraun á bergið við Kárahnjúkastíflu. Fargsveiflan getur jafnframt strokkað til kvikuna í hlutbráðnu lagi eystra gosbeltisins, sé fjaðrandi hluti jarðskorpunnar þunnur, og þess vegna gert einhverri megineldstöðinni bumbult. Slík fargtengd ógleði er t.d. árviss í Mýrdalsjökli á haustin og alþekkt er að Grímsvötn gjósa oft í kjölfar stórra jökulhlaupa, en þau hlaup eru í þunga sambærileg við massa Hálslóns. Í versta falli má giska á að eldstöðin í Snæfelli vakni til lífsins við þetta hoss og skjóti þar með kvikuinnskotum til norðurs, þvert á fyrirhugaða jarðgangaleið. Og stífli göngin. Eða þá að eldstöðvakerfið sem skóp Kárahnúka lifni við í sprungugosi. Undirritaður fellst því alls ekki á þá niðurstöðu matsskýrslunnar að lónið hafi engin áhrif á eldvirkni, þvert á móti teljast líkurnar talsverðar á að eldvirkni vaxi við lónið. Má í þessu samhengi minna á að Hekla hefur aldrei verið sprækari á sögulegum tíma en um og eftir árið 1970, einmitt þegar Þórisvatnsmiðlun tekur til starfa.
Óþekkt bortækni
Nýlega treysti Alþingi Íslendinga sér ekki til að láta Vegagerðina grafa Hvalfjarðargöng vegna meintrar áhættu. Þá taldi Orkumálastjóri, í tengslum við Eyjabakkadeiluna, að jarðhitavirkjanir á Norðausturlandi væru ekki valkostur fyrir álver á Austurlandi, vegna of mikillar bjartsýni/hraða við borun á háhitaholum. Hvergi örlar á slíkum jarðgangaáhyggjum í umhverfismati Kárahnjúkavirkjunar. Og stendur þó til að grafa allt að 79 km af jarðgöngum (tafla 5.6). Jafnframt stendur til að beita heilborun, tækni sem lítil eða engin reynsla er af hérlendis. Furðulega lítil umræða er í skýrslunni um þennan sértæka en mikilvæga þátt mannvirkisins. T.d. ef ófyrirséð jarðtæknileg vandamál leiða til þess að göngin klárast langt á eftir öðrum þáttum verksins. Slík umræða ætti að vera til staðar í kafla 11.
Leki til jarðganga
Þá eru lekavandamál vel þekkt í hérlendum jarðgöngum. Til að unnt sé að meta hugsanleg áhrif þeirra á aðliggjandi grunnvatnskerfi þarf að vita hvers eðlis lektin er sem leiðir vatnið (sprungur, lagmót, bergið allt), hvernig grunnvatnskerfið er sem fæðir lekann (lokað kerfi eða með frjálsu vatnsborði) og síðast en ekki síst hver er þrýstimunur ganganna og vatnskerfanna, bæði í greftri og eins í rekstri. Undirrituðum þykir Kárahnjúkaskýrslan ærið fátækleg um þetta mál. Og er þó hægt að bora og prófa holur á gangaleiðinni til að fræðast betur um þetta atriði. Eins má deila um hvort áhrif af leka inn í göngin verði eins staðbundin og talið er á bls 82. Sýnist enda sem umhverfisráðherra hafi sérstaklega tekið á þessum þætti í úrskurði sínum og heimilað jarðgöngin þá og því aðeins að allir lekar verði þéttir jafnóðum. Er það gott og vel en fylgir þó sá böggull skammrifi að þéttingar eru dýrar og taka tíma. Þá ber að athuga hvort úrskurðurinn er bundinn við ákveðna gerð af þéttimassa, og hvort þau þéttiefni kunni að leysast upp og berast út í grunnvatn með tíð og tíma og menga það.
Leki úr Hálslóni
Skýrslan er óvenju fámál um lekt í jarðlögum að öðru leyti en því að lekt vex frá austri til vesturs á gangaleiðinni og er mest undir sjálfu Hálslóni. Ekki er eytt mikilli orku í að ræða þennan sérstaka þátt í grunnvatnsfræði lónsins. Mín fyrsta tilgáta er að lónlekinn verði mjög mikill og að þar með takist ekki að ná upp þeirri ársframleiðslu sem að er stefnt. Einhvers staðar er nefnt að leir í setinu stöðvi leka, en er þá hægt að treysta því að sá leir berist til norðurhluta lónsins þar sem þrýstimunur er mestur og þar með lekahætta? Hvergi er heldur minnst á t.d. áhrif flikrubergs, sem er útbreitt innan lónsins, né fyrrnefnt sprungusvæði sem jarðhitinn er á. Og er þó hægt að giska á slíkan leka með einföldum grunnvatnslíkönum þar sem lekt er breytt frá e.t.v. 1 milli-Darcy upp í 10 Darcy. Undirrituðum finnast þetta óvenju slök vinnubrögð, ekki síst í ljósi þess að lónlekinn kann að vera lykilstærð í hagkvæmni miðlunarinnar.
Ending miðlunar og ástand jökla
Þegar deilan um Hágöngumiðlun stóð hvað hæst birti Landsvirkjun auglýsingar í blöðum þar sem var mynd af vatnsorkuveri og yfir stóð “Eilífðarvél?”. Ætla má af lestri Kárahnjúkaskýrslunnar að eilífðin standi í 100-400 ár, og er þá eingöngu lesið í þau árabil sem skýrslan tilgreinir á rekstrartíma. Vísast þætti mörgum fróðlegt að vita meira um eftirfarandi atriði:
* Hvaða áhrif hefur setfylling lónsins á framleiddar GWh á ári? Er hægt að gera slíkt línurit á grunni myndar 9.10 og nota við mat á hagkvæmni mannvirkisins.
* Birst hafa fréttir í blöðum um óvenju mikla bráðnun í norðanverðum Vatnajökli. Hvergi er nefnt í matsskýrslunni hvernig þessi hegðan náttúrunnar kemur inn í rekstur Kárahnjúkavirkjunar en það hlýtur þó vissulega að skipta máli.
* Hver verður eðlisþyngd aurkeilunnar syðst í Hálslóni og hvaða áhrif hefur hún á hraða landsigs, til viðbótar því sem lónvatnið sjálft veldur?
Þá er skýrslan fáorð um það gífurlega magn aurs sem mun safnast upp í Hálslóni. Hér mætti kanna t.d. stöðugleika aurkeilunnar syðst í lóninu, einkum þegar vatnsborð er hvað lægst. Getur hún t.d. skriðið af stað sem eðjuhlaup og runnið mjög langa leið eftir lónbotninum, e.t.v. allt að Kárahnjúkastíflu og laskað hana? Hér er hugsað til svipaðra atburða og skópu Kötluála.
Losun og binding gróðurhúsalofttegunda
Undirritaður telur að aukin gróðurhúsaáhrif fylgi Kárahnjúkavirkjun, vegna minnkaðrar upptöku koltvísýrings í hafi. Nú virðist almennt viðurkennt að ummyndun steindarinnar plagíoklas yfir í kalaónít og síðan áfram yfir í kalk í sjó, bindi feiknarlegt magn gróðurhúsalofttegunda við strendur Íslands. Hvað verður um þetta ferli við að mestur hluti aursins í Jöklu stoppar í Hálslóninu í stað þess að lenda úti í sjó? Þetta hlýtur að vera brennandi spurning, ekki síst fyrir íslenska stjórnmálamenn, sem nú óska undanþágu frá Kyoto-bókuninni vegna “hreinleika” vatnsorkunnar. Verður að teljast líklegast að bindingin minnki og að virkjunin teljist þar með ekki “hrein” í Kyoto skilningi.
Dýra- og plöntusvif í hafi
Athygli vekur að umhverfismatsskýrslan er mjög hljóð um áhrif Kárahnjúkavirkjunar á hafið og lífríki þess. Þó er laumað inn kafla 9.1.7.4. um þetta málefni. Kemur þar fram að áhrif á botndýr eru talin lítil. Hins vegar segir orðrétt á bls. 110 um uppsjávardýrin: “Rannsóknir við Suðvesturland benda til þess að máli skipti fyrir dreifingu og afkomu lirfa og seiða að sjórinn sé lagskiptur. Við Austurland er klak seint á ferð og því er talið hugsanlegt, ef ferskvatnsframburður gegnir sama hlutverki og við suðvesturströndina, að breytingar á ferskvatnsframburði að sumri til hafi áhrif á útbreiðslu og afkomu þorsklirfa og seiða á þessu svæði.” Þessar setningar ber að taka mjög alvarlega og kanna til hlítar. Mætti þá byrja á að skoða nýliðun þorskseiða við Suðvesturland og kanna hvort viðvarandi slaka nýliðun þorsks upp úr 1970 megi tengja virkjun Þjórsár.
Niðurstaða
Eftirfarandi atriði tel ég óskýrð og/eða verulega áhættuþætti við gerð Kárahnjúkamiðlunar, sem skýra/hrekja verði áður en Alþingi samþykkir lög um virkjunina:
· Þungi miðlunarinnar getur valdið landsigi svo nemi e.t.v. metrum og þar með skertri afkastagetu lónsins
· Verulegar líkur eru til þess að sjálf Kárahnjúkastíflann verði reist á virku sprungusvæði
· Því telur undirritaður hættumat það sem kynnt er í matsskýrslu Landsvirkjunar algerlega óviðunandi, líkur á stíflurofi séu umtalsverðar, og meðan svo er eigi virkjunin ekkert erindi inn á Alþingi.
· Þungi Hálslóns veldur tilfærslum á kviku og kann þannig að hafa áhrif á eldvirkni nærri lóninu.
· Til stendur að bora jarðgöng virkjunarinnar með tækni sem er óþekkt og óreynd á Íslandi
· Þétting jarðganga getur orðið tímafrek og tafsöm, og þannig hægt á lúkningu virkjunar
· Gera verður ráð fyrir talsverðum leka Hálslóns og þar með skertum afköstum virkjunar
· Miðlunin dregur úr náttúrulegri bindingu gróðurhúsalofttegunda í hafi
· Lífmassar í hafi kunna einnig að finna fyrir lónsmíðinni.
Orkustofnun, 14. febrúar 2002
Grímur Björnsson
Jarðeðlisfræðingur
————————
Sjá einnig:
11. mars 2003
Opið bréf til ráðherra
Í febrúar árið 2002 ritaði Grímur Björnsson jarðeðlisfræðingur athugasemdir í 10 liðum um fyrirhugaða Kárahnjúkavirkjun. Samkvæmt bréfi frá Þorkatli Helgasyni orkumálastjóra til Náttúruverndarsamtaka Íslands voru þær lagðar fyrir yfirmenn hans á Orkustofnun og einnig fékk Landsvirkjun þær til umfjöllunar.
Landsvirkjun lét kanna sérstaklega einn lið athugasemdanna um hættu á verulegu landsigi. Sérfræðingurinn sem leitað var til skilaði áliti 3. desember sl. Í fyrrnefndu bréfi vitnar orkumálastjóri í álitið og segir: „Kemur þar fram „að búast megi við um 30 cm sigi vegna lónsins“ og að „telja verður ólíklegt að spennubreytingar í jarðskorpunni vegna fergingarinnar hafi nokkur áhrif á kvikuhreyfingar í jarðskorpunni“.“
Svo virðist sem þessar tvær varfærnu ályktanir eigi að duga til að hrekja efasemdir Gríms Björnssonar. Álit sérfræðingsins nær sem áður sagði aðeins til eins liðar af tíu.
Því hlýtur að vera óhjákvæmilegt að spyrja ráðherrana eftirfarandi spurninga:
1. Eiga 57 km2 lón og 190 m há, 900 m breið (efst) og 500 m þykk (neðst) stífla, langmesta mannvirki Íslandssögunnar, að hvíla á orðalaginu „búast megi við“ og „telja verður ólíklegt“? Með öðrum orðum, þarf ekki að vera eindregnari fullvissa um að hvorki sé hætta á landsigi né kvikuhreyfingum? Ótækt er að fá álit eins sérfræðings til að hrekja álit annars og láta þar við sitja. Ef sérfræðingar eru ósammála hlýtur að þurfa að rannsaka frekar og leita álits utanaðkomandi aðila.
2. Er ríkisstjórn, alþingi og forseta Íslands kunnugt um efasemdir Gríms Björnssonar og hið varfærna orðalag sem virkjunin virðist eiga að hvíla á? Ef svo er, eru þessir aðilar sammála um að undirstaða virkjunarainnar skuli vera viðurkennd vanþekking?
3. Er álfyrirtækinu Alcoa og fyrirhuguðum lánardrottnum kunnugt um þessar efasemdir og skort á fullvissu?
4. Ef svo er ekki: a) ber þá ekki íslenskum stjórnvöldum skylda til að upplýsa þessa aðila um svo alvarlegar efasemdir? b) er ekki hætta á að Landsvirkjun og / eða íslensk stjórnvöld yrðu bótaskyld gagnvart þessum aðilum ef náttúruhamfarir yrðu og virkjunin eyðilegðist?
Rétt er að minna á að áður hefur Guðmundur Sigvaldason jarðfræðingur sett fram rökstuddar efasemdir í ljósi þess að telja megi Kárahnjúkasvæðið virkt svæði. Svo virðist sem að svo stöddu sé ekki hægt að útiloka náttúruhamfarir á svæðinu, jafnvel sem afleiðingar af framkvæmdunum. Við óttumst að hér sé um að ræða svo alvarlegar hættur að jafna megi við þjóðaröryggi.
Því skorum við á stjórnvöld að fresta undirritun laga, undirritun samninga við Alcoa og framkvæmdum meðan leitað er nánara álits færustu jarðvísindamanna, innlendra sem erlendra.
Virðingarfyllst
Viðar Hreinsson bókmenntafræðingur
Ragnheiður Margrét Guðmundsdóttir þýðandi
Þorleifur Hauksson bókmenntafræðingur
Guðmundur Páll Ólafsson náttúrufræðingur
The whole article ‘Role of river-suspended material in the global carbon cycle’ is here in pdf
http://www.gsajournals.org/perlserv/?request=get-document&doi=10.1130%2FG22045.1
‘Hydropower Disaster for Global Warming’ by Jaap Krater
‘Glacial Rivers Reduce Pollution on Earth’ by Gudmundur Pall Olafsson
Hydroelectric Power’s Dirty Secret Revealed – New Scientist
‘Stóra samhengið’ eftir Guðmund Pál Ólafsson náttúrufræðing – Virkjanaæði stjórnvalda stefnir fiskimiðum landsins í voða
Virkjanir í jökulám óhagstæðar fyrir loftslagsvernd, eftir Hjörleif Guttormsson
– Enn ein falsrökin fyrir Kárahnjúkavirkjun hrakin