okt 26 2014

Ál-land

Inga M. Beck

Þann 15. mars árið 2003 komu saman nokkrir mikilvægir ráðamenn Íslendinga ásamt erlendum viðskiptamönnum til að skrifa undir samninga. Það gerðu þeir í litlum skreyttum íþróttasal úti á landi undir vökulum augum myndavéla, fréttamanna og eflaust meirhluta bæjarbúa. Ég og mín fjölskylda vorum ekki á meðal áhorfenda.

Ég ólst upp á litlum sveitabæ við lítið þorp á litla Íslandi. Ég hafði lítinn áhuga á því sem gerðist utan minna heimahaga. Pólitík var eitthvað sem maður pældi aðeins í eftir fimmtugt.  Mínir draumar voru smábæjardraumar. Ég elskaði sveitina mína og ég elskaði smábæinn minn, fólkið þar og tilveru okkar allra. Mig dreymdi um að eiga litla verslun þar sem konurnar í bænum gætu keypt sér garn og efni og allskonar föndurdót. Þar vildi ég líka hafa örlitla saumastofu þar sem ég gæti saumað falleg ný föt úr gömlum eða hjálpað þeim sem ekki voru lagnir í höndunum að gera við föt. Mig langaði líka að eiga bókabúð, bókasafn eða lítið smíðaverkstæði þar sem ég gerði við gömul falleg húsgögn frekar en að smíða ný. Mig langaði að fara á sjó, eiga hund, vinna í frystihúsinu, vera hestamaður og eignast kannski, þegar ég kysi að verða fullorðin, eina stelpu sem gæti skyrpt lengra en allir strákarnir í bekknum, gengi í gúmmístígvélum og tæki í lurginn á stríðnispúkum. Peningar voru aukaatriði, ég hafði jú alltaf unnið fyrir mínum mat og þaki yfir höfuðið, gengið í fötum af eldri systkinum mínum og fermingargreiðsluna borgaði ég fyrir með eggjum. Mér datt aldrei í hug að ég þyrfti að eiga peninga því samkvæmt foreldrum mínum voru þeir hvort eð er aldrei til, en samt virtumst við hafa það fínt.

Í mínum augum, sem horfðu enn gegnum filmu áhyggjulausrar æsku, voru allir sáttir við sitt hlutskipti. Það var fullt að gera: við vorum með bræðslu og frystihús, skóla, tónlistarskóla, smíðaverkstæði, vélaverkstæði, bifvélaverkstæði, matvöruverslun – meira að segja tvær –, apótek, tvær sjoppur, bókabúð og bókasafn, íþróttahús þar sem hægt var að fara í heita pottinn allan ársins hring og sund á sumrin, við höfðum kirkjukór, leikfélag og allskonar félagsstarf – að minnsta kosti leiddist mér aldrei – og oft voru settir upp markaðir með föt og geisladiska í félagsheimilinu. Ég man líka eftir því þegar Gylfi Ægisson setti upp málverkasýningu þar. Við höfðum kennara, sjómenn, ljósmóður, tannlækni, bændur, hestamenn, allskonar karla og konur og allskonar störf og allskonar fyrirtæki þar sem hægt var að syngja fyrir nammi á öskudaginn. Við vorum meira að segja ekki aðeins með einn heldur tvo framhaldsskóla í nágrenninu. Mér datt aldrei í hug að bærinn minn og fólkið þar þyrfti álver.

Já, litli bærinn minn var Reyðarfjörður og í litla leka íþróttahúsinu var skrifað undir samning um álversbyggingu, eftir margra ára umræðu.

Þó að faðir minn væri einn harðasti andstæðingur álvers á svæðinu fór upphaf umræðunnar að mestu framhjá mér. Mig rétt rámar í eitthvert tal um vonbrigði yfir Norsk Hydro og man eftir bílnum sem Helgi Seljan yngri og félagar máluðu með stöfunum xÁ þegar leið að kosningum eitt sinn. Þeir höfðu stofnað Biðlistann, þreyttir á því að bíða endalaust eftir einhverju álveri, vildu leita annarra leiða til uppbyggingar. Þeir voru svo gott sem einir um það. En meðan tíminn leið og umræður héldu áfram varð mér smám saman ljóst hvað þetta þýddi, hvað var á seyði. Ég hlustaði á einræður föður míns meðan hann hlustaði á útvarps- eða sjónvarpsfréttir. Ég man eftir því hvar hann lýsti með háum rómi og mikilli innlifun spillingu og þröngsýni, skorti á framtíðarsýn og skynsemi og kannski fyrst og fremst vanvirðingu við náttúruna.

Ég held hann muni aldrei líða mér úr minni þessi dagur, dagurinn sem Landsvirkjun, „Íslenska ríkið“ og Alcoa á Íslandi skrifuðu undir samninga og um leið – án þess að ég vissi það þá – undir dánarvottorð æskudrauma minna.

Ég man að faðir minn, reiður yfir þessum svikum, dró fána í hálfa stöng og fór út að dreifa skít á túnin, hænsnaskít sem sterkasta og versta lyktin var af, í von um að golan myndi dreifa fnyknum yfir hvítflibbana og aurapúkana – en vindáttin var honum ekki hliðholl þann daginn, þó að við hefðum gætt hennar öll þessi ár með litlu veðurathugunarstöðinni okkar. Svikin voru alger, úr öllum áttum. Um kvöldið var skotið upp flugeldum í fagnaðarskyni, óvirðing fannst mér við syrgjendur, en við vorum fá. Meira að segja ég, sem hafði alla tíð elskað að sitja úti við glugga og fylgjast með flugeldum, dró gardínurnar fyrir og hækkaði í sjónvarpinu í von um að drekkja hávaðanum.

Ég veit að á þessum tíma átti allt að breytast til batnaðar hjá okkur fyrir austan. En það sem ég man eftir er þegar bræðslunni var lokað, þegar frystihúsið lagði upp laupana, þegar engin skip virtust lengur koma í fjörðinn og þegar gamla góða kaupfélagið vék smám saman fyrir Krónunni. Ég man þegar forljót möstur sem héldu uppi rafmagnslínunni frá Kárahnjúkum voru reist út eftir öllum firðinum og ég man þegar okkur var bannað, þrátt fyrir yfirlýsingar um að engin mengun hlytist af álverinu, að vera með kindur norðan megin í firðinum. Okkar lifibrauð var þar tekið af okkur á augabragði enda ekki hægt að keyra með allt féð langar leiðir til að koma því á fjall. En ég skildi aldrei, og geri í raun ekki enn, hvers vegna ekki var hægt að halda frystihúsinu gangandi, fá skipin aftur, leita annarra leiða.

Enginn hlustaði á spurningar föður míns um hvers vegna þyrfti risavaxinn stromp á verksmiðju sem ekki átti að menga neitt og því síður hlustuðu menn á þá staðreynd að veðurfar í firðinum væri ekki vænlegt til að losa okkur við útblástur, hver sem hann væri. Það hafði sannarlega ekki verið vinsælt meðal íbúa þegar bræðslan var og hét . . . þegar peningalyktin lá yfir öllu og varla sást til sólar. Það er nefnilega ekki mikil hreyfing á loftinu í lygnasta firði landsins. En það virtist nú gleymt og grafið. Í dag virðist fólk hissa á flúormengun (svo ekki sé minnst á hið steindauða Lagarfljót).

Svo sterk er sveitarómantíkin í mér og sú þrá að Íslendingar opni sig fyrir verndun móður náttúru og hlusti á okkur hin sem ekki fylgjum straumlínulaga hugsunarhætti margra ráðamanna, að hugur minn hefur tekið brot af hinum ýmsu umræðum og baráttumálum í kringum þennan atburð og búið til eina jákvæða minningu um sigur. Sú minning, ef svo má kalla, snýr að fallegri hvítri rós. Kollaleirurósin, sem er svo til ófinnanleg annarsstaðar á landinu, óx villt heima í hlaðinu hjá okkur. Í þessari tilbúnu minningu átti eitt af möstrunum að rísa inni á miðju heimili hennar, litlu lautinni sem ég vitjaði margoft með móður minni sem barn. En með þrautseigju og ákveðni hafði faðir minn fengið það í gegn að möstrin yrðu flutt ofar í hlíðina. Þó að minningin sé fölsk lifir rósin enn. Lítill sigur, en sigur þó.

Litla íþróttahúsið lekur líklega ekki lengur, ekki frekar en yfirbyggði gervigrasvöllurinn sem seinna var reistur við hlið þess (betur þekktur sem „æxlið“ í minni fjölskyldu). Ég veit líka að margt ungt fólk frá hinum fagra Reyðarfirði sneri aftur þangað, jafnvel með maka og börn. En þar er ekkert lengur sem ég get kallað „heim“. Ég er útlagi úr Ál-landi.

Sjá einnig:

Sakaður um svik vegna skoðanna sinna

Ávarp Guðmundar Beck

Athugasemdir við tillögu að matsáætlun vegna álvers Alcoa-Fjarðaráls í Reyðarfirði – Eftir Guðmund Beck

 

 

Náttúruvaktin