Saving Iceland

Viðar Hreinsson

Viðar Hreinsson fjallar um Hvalárvirkjun í ítarlegri grein en hann telur að nú sé kominn tími til að byggja upp þekkingu og heildstæða sýn á sambúð manns og náttúru.

1. Ódýr áróður og orkumál.

Það hefur verið hlá­legt und­an­farna mán­uði að fylgj­ast með mál­flutn­ingi þeirra sem vilja virkja Hvalá í Ófeigs­firði. Sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ingar í Árnes­hreppi sner­ust upp í skop­leik sem lauk með sigri for­hertra virkj­un­ar­sinna sem þó styðj­ast við frekar nauman meiri­hluta hrepps­búa. Aðeins hefur heyrst í örfáum Árnes­hrepps­búum opin­ber­lega sem hlynntir eru þess­ari fram­kvæmd, odd­vita sem virð­ist vera fjar­stýrt af Vest­ur­verki, og tveim orð­hákum sem gjamma hástöfum um hyski og rottu­eitur að fólki sem hefur ekki annað til saka unnið en að sýna vel­vild í garð byggð­ar­lags­ins og láta sér annt um nátt­úru þess og mann­líf. Fróð­legt væri að heyra opin­ber­lega sjón­ar­mið fleiri íbúa, hvort þeim þyki sómi að vand­ræða­legu ósjálf­stæði odd­vit­ans og gaspri orð­há­k­anna, hvort þeir trúi því í alvöru að virkjun sé eina leiðin til að tryggja fram­hald búsetu í hreppnum og ekki síst hvað þeim finnst um mál­flutn­ing þeirra sem augljós­lega bera hag bæði Árnes­hrepps og nátt­úr­unnar fyrir brjósti.

Vest­firskir framá­menn láta gjarnan sem þeir tali í nafni allra Vest­firð­inga og láta í veðri vaka að þar tali menn einum rómi sem einn mað­ur. Þó er fram­kvæmdin umdeild á Vest­fjörð­um. Óvina­smíð hér­aðs­met­ings, skipt­ing í „heima­menn“ og „hyskið að sunn­an“, er lúa­leg og alþekkt aðferð til að koma vondum málum áleiðis og skil­virk leið til að bæla niður and­stöðu heima fyr­ir. Menn jórtra stöðugt sömu tugg­una um raf­orku­ör­yggi og stór­feng­leg tæki­færi lands­hlut­ans til fram­fara, sama hve ræki­lega er sýnt fram á að ávinn­ing­ur­inn sé hæp­inn.

Það tíðkast að orku­fyr­ir­tækin ráða heima­fólk til að sjá um áróður í hér­aði. Kjarn­inn í mál­flutn­ingi virkj­un­ar­sinna birt­ist í við­tali við fjömiðla­full­trúa Vest­ur­verks í kvöld­fréttum sjón­varps 19. júní sl.: „Það er skortur á raf­magni á Vest­fjörðum og sér­ílagi er raf­orku­ör­yggið lít­ið, Hval­ár­virkjun getur klár­lega verið liður í að bæta það en ekki ein og sér. … Við sem erum að tala fyrir því að skyn­sam­leg nýt­ing nátt­úru­auð­linda sé við­höfð hér í land­inu við erum alveg jafn­miklir umhverf­is­sinnar og hver annar en við sjáum það bara að ef við ætlum að búa í þessu landi þá þurfum við að nýta auð­lind­irnar okkar með skyn­sam­legum hætt­i.“

Við þessi fáu orð er margt að athuga ef málið er skoðað í víð­ara sam­hengi.

1) Í fyrsta lagi felst orku­vandi Vest­fjarða í teng­ingum en ekki orku­magni eins og oft hefur verið sýnt fram á. Virkj­unin skiptir litlu máli fyrir raf­orku­ör­yggi heldur þarf að bæta dreifi­kerfið og teng­ingar við raf­orku­kerfi lands­ins. Deilt er um tengi­leiðir og ýmsar tækni­legar útfærslur en aðal­at­riðið er hvort sér­stæðum nátt­úru­gæðum sem hafa gildi í sjálfu sér sé fórn­andi þegar ekki er brýn sam­fé­lags­leg þörf fyrir þessa orku. Það hefur verið afhjúpað að Kolla­fjarð­ar­teng­ing sem virkj­un­ar­að­ilar hafa sóst eftir beini orkunni bein­línis fram­hjá Vest­firð­ingum og inn á lands­netið því litlu máli skiptir í raun hvaðan orkan kemur ef dreifi­kerfið er í lagi. Nóg raf­magn er til í land­inu og svo virð­ist sem orkunni sé ætlað að auka hagnað og hag­kvæmni HS Orku svo það þurfi ekki að kaupa toppafl dýru verði. Toppafl er orkan sem til er þegar orku­þörf er mikil í kerf­inu í heild og þar af leið­andi dýr. Ket­ill Sig­ur­jónsson, sér­fræð­ingur og ráð­gjafi um orku­mál, hefur reiknað út að virkj­unin sé „tölu­vert dýr­ari en almennt raf­orku­verð hér rétt­læt­ir”. Skýr­ingin á þungri sókn Vest­ur­verks í virkjun virð­ist að sögn Ket­ils vera sú „að HS Orku sé mik­il­vægt að ráða yfir nýrri nokkuð stórri vatns­afls­virkjun til að geta upp­fyllt alla raf­orku­sölu­samn­inga sína. Eða ella kaupa dýrt toppafl af Lands­virkj­un.“ Þessi skoðun um helsta til­gang virkj­un­ar­innar sé stað­fest í gögnum Orku­stofn­un­ar. Nið­ur­staða Ket­ils er því sú (og rétt að taka fram að hann er tals­maður ódýrrar vind­orku sem gæti leyst þennan vanda) að það sé „ekki heppi­legt ef reyndin er sú að orku­fyr­ir­tæki þurfi að reisa svo dýra 55 MW virkjun norður á Ströndum til að mæta toppafli.“ Lík­lega séu til betri leiðir til að fram­leiða nóg raf­magn fyrir orku­sölu­samn­ing­ana, meðal ann­ars að „ná meiri hag­kvæmni út úr hinu stóra íslenska vatns­afls­kerfi … sem þegar er til stað­ar“. Það er aug­ljóst að ýmsir maðkar eru í þeirri mysu sem Vest­firð­ingum er boðin og löngu tíma­bært að huga betur að heild­ar­fyr­ir­komu­lagi orku­öfl­unar og -dreif­ingar í land­inu.

Fara þarf ræki­lega í saumana á orku­skuld­bind­ingum HS Orku, hvort fyr­ir­tækið sé að sæl­ast eftir Hvalá til að losna úr vand­ræðum vegna lof­orða um orku til stór­iðju, kís­il­vera, gagna­vera eða jafn­vel bitcoin-graftar eins og Andri Snær Magna­son hefur bent á. Þrátt fyrir þessar rök­studdu grun­semdir virð­ist fjöldi Vest­firð­inga og Árnes­hrepps­búa halda að Hval­ár­virkjun sé fyrst og fremst ætlað að bjarga þeim. Þegar allt kemur til alls er það ein­fald­lega kanadíski auð­hring­ur­inn Inn­ergex sem á meiri­hluta í Alt­erra sem á meiri­hluta í HS Orku sem á meiri­hluta í Vest­ur­verki sem hyggst spilla ómet­an­lega nátt­úru Hvalár­svæð­is­ins til að hagn­ast á þess­ari óvenju­dýru og óhag­kvæmu virkj­un. Erfið staða Árnes­hrepps og nátt­úru­gæði svæð­is­ins verði skipti­mynt í við­skiptum and­lits­lauss auð­magns. Leysa þarf raf­orku­vanda Vest­firð­inga eftir ein­fald­ari leiðum og að sjálf­sögðu á að bæta sam­göng­ur, raf­orku og netteng­ingar í Árnes­hreppi án þess að gylli­boð orku­fyr­ir­tækis komi til.

2) Í öðru lagi er aug­ljóst að fjöl­miðla­full­trú­inn veit ekki hvað orðið skyn­semi þýðir og heldur að það sé nán­ast sam­heiti við fjár­hags­legan hagn­að. Ef eitt­hvað borgi sig sé það sjálf­krafa skyn­sam­legt. Sú mein­loka hefur við­geng­ist allt of lengi í almennri umræðu. Skyn­semi er náskyld dóm­greind og felst fyrst og fremst í því að draga vits­muna­legar álykt­anir út frá flóknum aðstæðum í miklu víð­ara sam­hengi en ein­ungis fjár­hags­legu. Og það er einmitt nauð­syn­legt þegar taka þarf mik­il­vægar ákvarð­an­ir. Skoða þarf ólíkar hliðar máls­ins út frá fjöl­þættri heild í stað þess að ein­blína á ætl­aðan hagnað eins og hann sé eini mæli­kvarð­inn á skyn­sem­ina.

3) Í þriðja lagi segir það sig sjálft að þeir sem standa eða tala fyrir veru­legu umhverf­is­raski geta ekki verið „jafn­miklir umhverf­is­sinnar og hver ann­ar“, hvað sem fjöl­miðla­full­trú­inn er svosem að reyna að segja með þess­ari algengu og frá­leitu full­yrð­ingu. Maður verður ekki umhverf­is­sinni fyrir það eitt að hafa gaman af að spóka sig úti á víða­vangi.

4) Í fjórða lagi er það fjarri því að vera sjálf­gefið að ef fólk ætli að búa í land­inu þurfi það skil­yrð­is­laust að nýta auð­lind­irnar með hina þröngu „skyn­semi“ (þ.e. hagn­að­ar­hugs­un) fjöl­miðla­full­trú­ans að leið­ar­ljósi. Þessi hug­mynd kann að hafa átt við fyrr á öldum þegar nýt­ing nátt­úru­gæða gat snú­ist um líf og dauða en nú eru aðstæður allt aðr­ar. Tækni­lega væri mögu­legt að umturna öllu nátt­úru­fari í hagn­að­ar­skyni en raunin er þó sú að lands­menn bera ábyrgð á umgengni sinni við umhverfi og nátt­úru, gagn­vart afkom­endum sínum og umheim­in­um. Þá umgengni verður að meta í víðu sam­hengi raun­veru­legrar skyn­semi og það verður nú reynt hér.

2. Víðara samhengi.

Marg­vís­leg umhverf­isvá steðjar að mann­kyni og ber hnatt­ræna hlýnun hæst, eins og stöðugt blasir við í nær öllum fjöl­miðl­um. Það er algengur mis­skiln­ingur að raf­orka, hvernig sem hennar sé aflað, sé af hinu góða bara ef hún leysir kolefn­is­orku­gjafa af hólmi. Það þarf fyrst og fremst að draga úr ósjálf­bærri neyslu og bruðli með hrá­efni. Hnatt­ræn hlýnun er aðeins hluti af stærri umhverf­is­vanda. Meng­un, sóun auð­linda, hröð fækkun teg­unda og hrun líf­fræði­legrar fjöl­breytni eru aðrar hliðar vand­ans. Umhverf­is­váin er afleið­ing af nátt­úru­drottnun sem á djúpar sögu­legar rætur en náði hæstu hæðum með upp­lýs­ing­unni, iðn­bylt­ingu, neyslu­hyggju nútím­ans og yfir­þyrm­andi kröfu auð­magns­ins um vöxt og hag­vöxt. Smætt­andi og brota­kennd nátt­úru­sýn í þjón­ustu hagn­aðar og hag­vaxtar tók að drottna á kostnað víð­tæk­ari þekk­ingar á sam­búð manns og nátt­úru. Sú skyn­sem­is­hyggja sem býr að baki þeim svo­nefndu fram­förum sem kallað hafa fram efna­lega vel­sæld nútím­ans var allt of tak­mörkuð og þröng og hefur leitt drottnun yfir nátt­úr­unni út í slíkar öfgar að óvíst er hvernig mann­kyni reiðir af. Í raun var ekki um skyn­semi að ræða heldur yfir­þyrm­andi skort á skyn­semi vegna þess að heild­ar­myndin var ekki skoð­uð. Afleið­ing­arnar blasa við um víða ver­öld, í lofts­lags­vanda og óstöð­ugu veð­ur­fari, eyð­ingu regn­skóga og auð­linda­þurrð, yfir­gengi­legri mengun og hraðri hnignun líf­rík­is­ins.

Vand­inn felst í rangsnú­inni skyn­semi, þeirri drottn­andi afstöðu til nátt­úr­unnar sem mál er að linni. Það er eng­inn bakk­gír á sög­unni og úti­lokað að spóla til baka. Ekki er hægt að skrúfa fyrir ríkj­andi lífs­hætti með einu hand­taki en hins vegar verður mann­kynið að staldra við og hugsa sinn gang, átta sig á hvað sé til ráða til að vinda ofan af ástand­inu. Því þarf að meta allar athafnir manna og fram­kvæmdir út frá heild­ar­sýn í stað þess að telja það sjálf­gefið að allar auð­lindir beri að nýta. Vellíðan og sátt við nátt­úru eru við­mið sem smátt og smátt leysa hag­vaxt­ar­dýrkun af hólmi enda fer því fjarri að neyslu­magn sé mæli­kvarði á lífs­gæði. Vel má stór­minnka neyslu án þess að dregið sé úr vellíð­an. Vaxt­ar­blekk­ingin leit­ast við að halda uppi neyslu­stigi meðan staðan er sú að brýnt er að draga stór­lega úr því, ekki síst því bruðli sem orku­fram­leiðsla nútím­ans ýtir und­ir. Hag­fræð­ingar um víða ver­öld eru í óða önn að end­ur­skoða hefð­bundnar hag­vaxt­ar­hug­myndir eða jafn­vel hafna þeim og halda fram hug­myndum á borð við hjöðnun (e. degrowth) sem gæti stuðlað að sjálf­bærni. Hval­ár­virkjun snýst fyrst og fremst um hagnað eig­enda þar sem hver situr ofnaná öðrum en kemur lífs­gæðum á Vest­fjörðum ekk­ert við. Virkj­unin er í sam­ræmi við hina þröngu og úreltu skyn­sem­is­hug­mynd og þá eins­leitni sem veldi fjár­magns­ins hefur í för með sér. Slík stór­verk­efni sem byggj­ast á hefð­bund­inni nátt­úru­drottnun eru grófar öfgar og jafn­vel hryðju­verk gagn­vart nátt­úr­unni. Nátt­úru­vernd, sem menn hafa hneigst til að stimpla sem öfga­kennda er aftur á móti krafa um að látið sé af öfgum og skyn­semi hins víða sam­hengis verði höfð að leið­ar­ljósi gagn­vart nátt­úr­unni.

Heill­andi nátt­úru­feg­urð hefur lengi verið mest áber­andi í umræðu um nátt­úru­vernd. Því hafa menn löngum beitt þeirri rök­semd að land­svæði sem kaf­færa skuli undir uppi­stöðu­lón séu ljót og ómerki­leg. Þar að auki er stundum sagt að eng­inn hafi séð til­tekin virkj­un­ar­svæði eða haft áhuga á þeim og því sé óhætt að fórna þeim, sem er nátt­úr­lega snar­gal­inn hugs­un­ar­hátt­ur. Svona rök­semdir hafa heyrst gagn­vart Hval­ár­virkjun en lækn­arnir Tómas Guð­bjarts­son og Ólafur Már Björns­son hafa ásamt fleirum gert nátt­úru­feg­urð­inni og tign foss­anna á svæð­inu svo glæsi­leg skil að ljót­leik­aradd­irnar hafa þagn­að. Hins vegar sýna rann­sóknir að úti­vera og ferða­lög um óbyggð víð­erni auka á vellíðan fólks og því opn­ast hér nýir mögu­leikar á vist­vænni ferða­þjón­ustu sem byggð­ist á sam­spili heima­manna og gesta.

3. Jarðrask, þekking og afstaðan til náttúrunnar.

Jarð­rask virkj­un­ar­innar verður mik­ið: Fimm stíflur og fjögur lón, skurð­gröft­ur, ganga­gerð, jarð­vegs­flutn­ing­ar, vega­gerð og bygg­ing stöðv­ar­húss. Fram­kvæmd­irnar eiga auk þess að ná yfir tvo firði og mikil óbyggð víð­erni. Menn hafa mis­skilið Ramma­á­ætlun þannig að hún gefi sjálf­krafa grænt ljós á virkjun en svo er ekki. Hún gefur aðeins leyfi til að skoða virkj­un­ar­kosti og þá er hið eig­in­lega umhverf­is­mat eft­ir. Skipu­lags­stofnun mat það svo að áhrifin yrðu veru­lega nei­kvæð. Þegar Hval­ár­virkjun var sett í nýt­ing­ar­flokk árið 2011 olli það mörgum von­brigðum en sú nið­ur­staða virð­ist vera málum bland­in. Þegar skýrslan er skoðuð kemur í ljós að gögnin um svæðið sem unnið var eftir voru að mestu leyti aðeins sæmi­leg og það er tæp­ast nægi­legt fyrir mat. Á skal­anum A-D þar sem A var best en D lakast voru gæði gagna fyrir fag­hóp I C/B, fyrir fag­hóp II C/C og B fyrir fag­hópa III og IV. Skjöl úr vinnu­ferli Rammaá­ætl­unar benda til þess að gögnin hafi jafn­vel verið enn verri. For­send­urnar fyrir mati á menn­ing­ar- og nátt­úru­þáttum voru því alls ekki full­nægj­andi og virkj­unin hefði með réttu átt að fara í bið­flokk. Í raun var nið­ur­stað­an, að setja Hvalá í nýt­ing­ar­flokk, byggð á van­þekk­ingu og því ómark­tæk.

Nú hefur staðan hins vegar breyst og þekk­ingin auk­ist. Nátt­úru­fræði­stofnun Íslands hef­ur, í ljósi frek­ari rann­sókna, mælt með friðun drjúgs hluta fram­kvæmda­svæð­is­ins, þ.e. Dranga­jök­uls og nágrennis hans. Suð­ur­mörk þess „liggja um Ófeigs­fjarð­ar­heiði frá Melgraseyri í vestri suður fyrir Hraun­dal og Rauða­núps­vatn, síðan eftir far­vegi Rjúkanda austur í Ófeigs­fjörð”. Eftir því sem þekk­ingin eykst styrkj­ast rökin gegn virkjun vegna vend­ar­gildis svæð­is­ins. Í þessu til­viki á sviði nátt­úru­fræða, en ætla má að mögu­leikar í ferða­mennsku hafi einnig verið van­metnir veru­lega. Því er brýnt að stjórn­völd taki strax í taumana og friði svæðið eftir til­lögu Nátt­úru­fræði­stofn­un­ar, í B hluta nátt­úru­vernd­ar­á­ætl­un­ar.

Það er aug­ljóst að í ljósi þess hverjir hagn­ast á Hval­ár­virkjun og í krafti þeirra við­horfa sem eru að verða ríkj­andi í nátt­úru­vernd eru næg rök til að stöðva áform um Hval­ár­virkj­un. Þau styrkj­ast enn frekar þegar málið er skoðað í víð­ara sam­hengi þeirrar heild­ar­hyggju sem rakin var hér að fram­an. Umhverf­is­vandi heims­ins er afleið­ing þess að menn glöt­uðu skyn­bragði á heild­ina og settu allt sitt traust á smætt­andi vél­hyggju, þá hugsun að sam­búð manns og nátt­úru sé nán­ast verk­fræði­leg og hag­fræði­leg úrlausn­ar­efni. Nú er tíma­bært að víkka sjón­ar­horn­ið.

Í ljósi þeirra við­horfa sem nú er lífs­nauð­syn­legt að hafa að leið­ar­ljósi mætti færa rök fyrir því að eign­ar­hald á landi og þar með nátt­úru sé vafa­samt, eða í það minnsta réttur til að ráð­stafa landi að geð­þótta og vild. Eign á landi hefur alltaf verið ein­hverjum tak­mörk­unum háð enda hafa aðstæður að sönnu verið mis­jafn­ar. Vegna þess að nátt­úran er stærri og sam­virk­ari heild vist­kerfa en menn hafa vilja vera láta er brýnt að end­ur­skoða ofan í kjöl­inn allan ráð­stöf­un­ar­rétt á landi. Mönnum verður æ betur ljóst hví­lík fjar­stæða það er að heilu land­svæðin séu háð geð­þótta ein­stak­linga sem til dæmis þjóna undir ómennska auð­hringa, sama hvers lenskir þeir eru. Í raun ætti að vera óhugs­andi að ráðskast með land í hagn­að­ar­skyni af því að það er alltaf hluti af þeirri stóru heild sem líf okkar er komið und­ir. Read More

Það er með djúpum sökknuði sem Saving Iceland kveður Helgu Katrínu Tryggvadóttur, doktorsnema í mannfræði, sem féll frá 26. júlí. Í virðingarskyni birtum við hér grein hennar um baráttumanninn Hauk Hilmarsson.

Helga Katrín Tryggvadóttir

Fyrir nokkrum árum hreyfst ég svo mjög af hugmyndafræði kúrdískra hópa í Rojava og baráttusveitum kvenna meðal þeirra, að mér fannst um tíma sem það eina verkefni sem væri þess virði að vinna væri að leggja þeim lið, jafnvel ganga til liðs við þær. Ég fylgdi þessu þó ekki eftir með meira en öðru auga á samfélagsmiðlum. Þar var lýst bæði baráttunni gegn ISIS og því óréttlæti sem Kúrdar væru beittir innan landamæra Tyrklands. Brátt fór ég þó að missa trúna á þessu, það stafaði af því að ég vissi ekki hvort lýsingar hópanna væru í raun og veru réttar og það var engin leið fyrir mig að komast að raun um það nema fara sjálf á svæðið. Þaðan berast engar „hlutlausar“ fréttir. 

En það er ekki til neitt sem heitir hlutleysi í stríði, ekki einu sinni með því að dveljast á fjarlægri eyju í Atlantshafi getum við talist hlutlaus. Við erum meðlimir í hernaðarbandalagi og borgum í það gjöld. Þau gjöld eru notuð til kaupa á vopnum, meðal annars af NATO ríkinu Tyrklandi, sem notar þau til að ráðast inn í sjálfstætt ríki og drepa saklaust fólk. Við erum með Sjálfstæðisflokk í ríkisstjórn sem er í bandalagi með flokki Erdogans Tyrklandsforseta. Í stríði þar sem nánast öll stórveldi heims eru með puttana og rík hagsmunatengsl allra stríðsaðila liggja þvers og kruss er enginn hlutlaus. Það að ég hafi stungið hausnum í sandinn segir meira um minn eigin aumingjaskap en hlutleysi. Ég meikaði ekki að horfa með augun opin.

En nú er ég búin að frétta það að Haukur vinur minn hafi verið á svæðinu, að berjast fyrir hugsjónum sínum um anarkisma og réttlæti. Hugsjónum mínum líka. Hann barðist fyrir okkur öll. Og enn einu sinni hefur Hauki tekist að rífa mig upp úr hægindastól hugsana minna. Á meðan trommusláttur fasismans er að hækka alls staðar í heiminum flutum við um sofandi og kusum yfir okkur enn eina ríkisstjórnina í enn einu hernaðarbröltinu, jafnvel þó hún hafi herstöðvarandstæðinga innanborðs. Þau hafa ekki enn sagt neitt um innrásina í Afrin. Að vilja frið er ekki það sama og að taka ekki afstöðu. Haukur var drepinn af NATO ríki með vopnum sem við borgum fyrir. 

Fyrir hverju?

Það er samt kannski tímabært að tala aðeins meira um hvað þetta snýst. Illugi Jökulsson skrifaði pistil fyrir nokkrum dögum sem nefndist fyrir hverja barðist Haukur Hilmarsson? Þetta er röng spurning og gefur því augljóslega rangt svar, sem virðist vera: Hann barðist með þjóðernishópnum Kúrdum. Spurningin á fremur að vera: Fyrir hverju barðist Haukur Hilmarsson? Svarið er að finna í myndbandi sem tekið var upp eftir komu hans til Rojava, þar sem hann segist vera að berjast fyrir hugmyndinni um confederalisma. En hvað er það? Read More