Hvalárvirkjun, forhert vanþekking eða ný framtíð?
Viðar Hreinsson fjallar um Hvalárvirkjun í ítarlegri grein en hann telur að nú sé kominn tími til að byggja upp þekkingu og heildstæða sýn á sambúð manns og náttúru.
1. Ódýr áróður og orkumál.
Það hefur verið hlálegt undanfarna mánuði að fylgjast með málflutningi þeirra sem vilja virkja Hvalá í Ófeigsfirði. Sveitarstjórnarkosningar í Árneshreppi snerust upp í skopleik sem lauk með sigri forhertra virkjunarsinna sem þó styðjast við frekar nauman meirihluta hreppsbúa. Aðeins hefur heyrst í örfáum Árneshreppsbúum opinberlega sem hlynntir eru þessari framkvæmd, oddvita sem virðist vera fjarstýrt af Vesturverki, og tveim orðhákum sem gjamma hástöfum um hyski og rottueitur að fólki sem hefur ekki annað til saka unnið en að sýna velvild í garð byggðarlagsins og láta sér annt um náttúru þess og mannlíf. Fróðlegt væri að heyra opinberlega sjónarmið fleiri íbúa, hvort þeim þyki sómi að vandræðalegu ósjálfstæði oddvitans og gaspri orðhákanna, hvort þeir trúi því í alvöru að virkjun sé eina leiðin til að tryggja framhald búsetu í hreppnum og ekki síst hvað þeim finnst um málflutning þeirra sem augljóslega bera hag bæði Árneshrepps og náttúrunnar fyrir brjósti.
Vestfirskir framámenn láta gjarnan sem þeir tali í nafni allra Vestfirðinga og láta í veðri vaka að þar tali menn einum rómi sem einn maður. Þó er framkvæmdin umdeild á Vestfjörðum. Óvinasmíð héraðsmetings, skipting í „heimamenn“ og „hyskið að sunnan“, er lúaleg og alþekkt aðferð til að koma vondum málum áleiðis og skilvirk leið til að bæla niður andstöðu heima fyrir. Menn jórtra stöðugt sömu tugguna um raforkuöryggi og stórfengleg tækifæri landshlutans til framfara, sama hve rækilega er sýnt fram á að ávinningurinn sé hæpinn.
Það tíðkast að orkufyrirtækin ráða heimafólk til að sjá um áróður í héraði. Kjarninn í málflutningi virkjunarsinna birtist í viðtali við fjömiðlafulltrúa Vesturverks í kvöldfréttum sjónvarps 19. júní sl.: „Það er skortur á rafmagni á Vestfjörðum og sérílagi er raforkuöryggið lítið, Hvalárvirkjun getur klárlega verið liður í að bæta það en ekki ein og sér. … Við sem erum að tala fyrir því að skynsamleg nýting náttúruauðlinda sé viðhöfð hér í landinu við erum alveg jafnmiklir umhverfissinnar og hver annar en við sjáum það bara að ef við ætlum að búa í þessu landi þá þurfum við að nýta auðlindirnar okkar með skynsamlegum hætti.“
Við þessi fáu orð er margt að athuga ef málið er skoðað í víðara samhengi.
1) Í fyrsta lagi felst orkuvandi Vestfjarða í tengingum en ekki orkumagni eins og oft hefur verið sýnt fram á. Virkjunin skiptir litlu máli fyrir raforkuöryggi heldur þarf að bæta dreifikerfið og tengingar við raforkukerfi landsins. Deilt er um tengileiðir og ýmsar tæknilegar útfærslur en aðalatriðið er hvort sérstæðum náttúrugæðum sem hafa gildi í sjálfu sér sé fórnandi þegar ekki er brýn samfélagsleg þörf fyrir þessa orku. Það hefur verið afhjúpað að Kollafjarðartenging sem virkjunaraðilar hafa sóst eftir beini orkunni beinlínis framhjá Vestfirðingum og inn á landsnetið því litlu máli skiptir í raun hvaðan orkan kemur ef dreifikerfið er í lagi. Nóg rafmagn er til í landinu og svo virðist sem orkunni sé ætlað að auka hagnað og hagkvæmni HS Orku svo það þurfi ekki að kaupa toppafl dýru verði. Toppafl er orkan sem til er þegar orkuþörf er mikil í kerfinu í heild og þar af leiðandi dýr. Ketill Sigurjónsson, sérfræðingur og ráðgjafi um orkumál, hefur reiknað út að virkjunin sé „töluvert dýrari en almennt raforkuverð hér réttlætir”. Skýringin á þungri sókn Vesturverks í virkjun virðist að sögn Ketils vera sú „að HS Orku sé mikilvægt að ráða yfir nýrri nokkuð stórri vatnsaflsvirkjun til að geta uppfyllt alla raforkusölusamninga sína. Eða ella kaupa dýrt toppafl af Landsvirkjun.“ Þessi skoðun um helsta tilgang virkjunarinnar sé staðfest í gögnum Orkustofnunar. Niðurstaða Ketils er því sú (og rétt að taka fram að hann er talsmaður ódýrrar vindorku sem gæti leyst þennan vanda) að það sé „ekki heppilegt ef reyndin er sú að orkufyrirtæki þurfi að reisa svo dýra 55 MW virkjun norður á Ströndum til að mæta toppafli.“ Líklega séu til betri leiðir til að framleiða nóg rafmagn fyrir orkusölusamningana, meðal annars að „ná meiri hagkvæmni út úr hinu stóra íslenska vatnsaflskerfi … sem þegar er til staðar“. Það er augljóst að ýmsir maðkar eru í þeirri mysu sem Vestfirðingum er boðin og löngu tímabært að huga betur að heildarfyrirkomulagi orkuöflunar og -dreifingar í landinu.
Fara þarf rækilega í saumana á orkuskuldbindingum HS Orku, hvort fyrirtækið sé að sælast eftir Hvalá til að losna úr vandræðum vegna loforða um orku til stóriðju, kísilvera, gagnavera eða jafnvel bitcoin-graftar eins og Andri Snær Magnason hefur bent á. Þrátt fyrir þessar rökstuddu grunsemdir virðist fjöldi Vestfirðinga og Árneshreppsbúa halda að Hvalárvirkjun sé fyrst og fremst ætlað að bjarga þeim. Þegar allt kemur til alls er það einfaldlega kanadíski auðhringurinn Innergex sem á meirihluta í Alterra sem á meirihluta í HS Orku sem á meirihluta í Vesturverki sem hyggst spilla ómetanlega náttúru Hvalársvæðisins til að hagnast á þessari óvenjudýru og óhagkvæmu virkjun. Erfið staða Árneshrepps og náttúrugæði svæðisins verði skiptimynt í viðskiptum andlitslauss auðmagns. Leysa þarf raforkuvanda Vestfirðinga eftir einfaldari leiðum og að sjálfsögðu á að bæta samgöngur, raforku og nettengingar í Árneshreppi án þess að gylliboð orkufyrirtækis komi til.
2) Í öðru lagi er augljóst að fjölmiðlafulltrúinn veit ekki hvað orðið skynsemi þýðir og heldur að það sé nánast samheiti við fjárhagslegan hagnað. Ef eitthvað borgi sig sé það sjálfkrafa skynsamlegt. Sú meinloka hefur viðgengist allt of lengi í almennri umræðu. Skynsemi er náskyld dómgreind og felst fyrst og fremst í því að draga vitsmunalegar ályktanir út frá flóknum aðstæðum í miklu víðara samhengi en einungis fjárhagslegu. Og það er einmitt nauðsynlegt þegar taka þarf mikilvægar ákvarðanir. Skoða þarf ólíkar hliðar málsins út frá fjölþættri heild í stað þess að einblína á ætlaðan hagnað eins og hann sé eini mælikvarðinn á skynsemina.
3) Í þriðja lagi segir það sig sjálft að þeir sem standa eða tala fyrir verulegu umhverfisraski geta ekki verið „jafnmiklir umhverfissinnar og hver annar“, hvað sem fjölmiðlafulltrúinn er svosem að reyna að segja með þessari algengu og fráleitu fullyrðingu. Maður verður ekki umhverfissinni fyrir það eitt að hafa gaman af að spóka sig úti á víðavangi.
4) Í fjórða lagi er það fjarri því að vera sjálfgefið að ef fólk ætli að búa í landinu þurfi það skilyrðislaust að nýta auðlindirnar með hina þröngu „skynsemi“ (þ.e. hagnaðarhugsun) fjölmiðlafulltrúans að leiðarljósi. Þessi hugmynd kann að hafa átt við fyrr á öldum þegar nýting náttúrugæða gat snúist um líf og dauða en nú eru aðstæður allt aðrar. Tæknilega væri mögulegt að umturna öllu náttúrufari í hagnaðarskyni en raunin er þó sú að landsmenn bera ábyrgð á umgengni sinni við umhverfi og náttúru, gagnvart afkomendum sínum og umheiminum. Þá umgengni verður að meta í víðu samhengi raunverulegrar skynsemi og það verður nú reynt hér.
2. Víðara samhengi.
Margvísleg umhverfisvá steðjar að mannkyni og ber hnattræna hlýnun hæst, eins og stöðugt blasir við í nær öllum fjölmiðlum. Það er algengur misskilningur að raforka, hvernig sem hennar sé aflað, sé af hinu góða bara ef hún leysir kolefnisorkugjafa af hólmi. Það þarf fyrst og fremst að draga úr ósjálfbærri neyslu og bruðli með hráefni. Hnattræn hlýnun er aðeins hluti af stærri umhverfisvanda. Mengun, sóun auðlinda, hröð fækkun tegunda og hrun líffræðilegrar fjölbreytni eru aðrar hliðar vandans. Umhverfisváin er afleiðing af náttúrudrottnun sem á djúpar sögulegar rætur en náði hæstu hæðum með upplýsingunni, iðnbyltingu, neysluhyggju nútímans og yfirþyrmandi kröfu auðmagnsins um vöxt og hagvöxt. Smættandi og brotakennd náttúrusýn í þjónustu hagnaðar og hagvaxtar tók að drottna á kostnað víðtækari þekkingar á sambúð manns og náttúru. Sú skynsemishyggja sem býr að baki þeim svonefndu framförum sem kallað hafa fram efnalega velsæld nútímans var allt of takmörkuð og þröng og hefur leitt drottnun yfir náttúrunni út í slíkar öfgar að óvíst er hvernig mannkyni reiðir af. Í raun var ekki um skynsemi að ræða heldur yfirþyrmandi skort á skynsemi vegna þess að heildarmyndin var ekki skoðuð. Afleiðingarnar blasa við um víða veröld, í loftslagsvanda og óstöðugu veðurfari, eyðingu regnskóga og auðlindaþurrð, yfirgengilegri mengun og hraðri hnignun lífríkisins.
Vandinn felst í rangsnúinni skynsemi, þeirri drottnandi afstöðu til náttúrunnar sem mál er að linni. Það er enginn bakkgír á sögunni og útilokað að spóla til baka. Ekki er hægt að skrúfa fyrir ríkjandi lífshætti með einu handtaki en hins vegar verður mannkynið að staldra við og hugsa sinn gang, átta sig á hvað sé til ráða til að vinda ofan af ástandinu. Því þarf að meta allar athafnir manna og framkvæmdir út frá heildarsýn í stað þess að telja það sjálfgefið að allar auðlindir beri að nýta. Vellíðan og sátt við náttúru eru viðmið sem smátt og smátt leysa hagvaxtardýrkun af hólmi enda fer því fjarri að neyslumagn sé mælikvarði á lífsgæði. Vel má stórminnka neyslu án þess að dregið sé úr vellíðan. Vaxtarblekkingin leitast við að halda uppi neyslustigi meðan staðan er sú að brýnt er að draga stórlega úr því, ekki síst því bruðli sem orkuframleiðsla nútímans ýtir undir. Hagfræðingar um víða veröld eru í óða önn að endurskoða hefðbundnar hagvaxtarhugmyndir eða jafnvel hafna þeim og halda fram hugmyndum á borð við hjöðnun (e. degrowth) sem gæti stuðlað að sjálfbærni. Hvalárvirkjun snýst fyrst og fremst um hagnað eigenda þar sem hver situr ofnaná öðrum en kemur lífsgæðum á Vestfjörðum ekkert við. Virkjunin er í samræmi við hina þröngu og úreltu skynsemishugmynd og þá einsleitni sem veldi fjármagnsins hefur í för með sér. Slík stórverkefni sem byggjast á hefðbundinni náttúrudrottnun eru grófar öfgar og jafnvel hryðjuverk gagnvart náttúrunni. Náttúruvernd, sem menn hafa hneigst til að stimpla sem öfgakennda er aftur á móti krafa um að látið sé af öfgum og skynsemi hins víða samhengis verði höfð að leiðarljósi gagnvart náttúrunni.
Heillandi náttúrufegurð hefur lengi verið mest áberandi í umræðu um náttúruvernd. Því hafa menn löngum beitt þeirri röksemd að landsvæði sem kaffæra skuli undir uppistöðulón séu ljót og ómerkileg. Þar að auki er stundum sagt að enginn hafi séð tiltekin virkjunarsvæði eða haft áhuga á þeim og því sé óhætt að fórna þeim, sem er náttúrlega snargalinn hugsunarháttur. Svona röksemdir hafa heyrst gagnvart Hvalárvirkjun en læknarnir Tómas Guðbjartsson og Ólafur Már Björnsson hafa ásamt fleirum gert náttúrufegurðinni og tign fossanna á svæðinu svo glæsileg skil að ljótleikaraddirnar hafa þagnað. Hins vegar sýna rannsóknir að útivera og ferðalög um óbyggð víðerni auka á vellíðan fólks og því opnast hér nýir möguleikar á vistvænni ferðaþjónustu sem byggðist á samspili heimamanna og gesta.
3. Jarðrask, þekking og afstaðan til náttúrunnar.
Nú hefur staðan hins vegar breyst og þekkingin aukist. Náttúrufræðistofnun Íslands hefur, í ljósi frekari rannsókna, mælt með friðun drjúgs hluta framkvæmdasvæðisins, þ.e. Drangajökuls og nágrennis hans. Suðurmörk þess „liggja um Ófeigsfjarðarheiði frá Melgraseyri í vestri suður fyrir Hraundal og Rauðanúpsvatn, síðan eftir farvegi Rjúkanda austur í Ófeigsfjörð”. Eftir því sem þekkingin eykst styrkjast rökin gegn virkjun vegna vendargildis svæðisins. Í þessu tilviki á sviði náttúrufræða, en ætla má að möguleikar í ferðamennsku hafi einnig verið vanmetnir verulega. Því er brýnt að stjórnvöld taki strax í taumana og friði svæðið eftir tillögu Náttúrufræðistofnunar, í B hluta náttúruverndaráætlunar.
Í ljósi þeirra viðhorfa sem nú er lífsnauðsynlegt að hafa að leiðarljósi mætti færa rök fyrir því að eignarhald á landi og þar með náttúru sé vafasamt, eða í það minnsta réttur til að ráðstafa landi að geðþótta og vild. Eign á landi hefur alltaf verið einhverjum takmörkunum háð enda hafa aðstæður að sönnu verið misjafnar. Vegna þess að náttúran er stærri og samvirkari heild vistkerfa en menn hafa vilja vera láta er brýnt að endurskoða ofan í kjölinn allan ráðstöfunarrétt á landi. Mönnum verður æ betur ljóst hvílík fjarstæða það er að heilu landsvæðin séu háð geðþótta einstaklinga sem til dæmis þjóna undir ómennska auðhringa, sama hvers lenskir þeir eru. Í raun ætti að vera óhugsandi að ráðskast með land í hagnaðarskyni af því að það er alltaf hluti af þeirri stóru heild sem líf okkar er komið undir. Read More
